Wat kon Kampen boeiend vertellen over de tramchauffeur die om 02:00 uur 's nachts, terwijl alle andere trams al in de remises stonden, met een tramwagon zijn complete huisraad van A naar B aan het vervoeren was. Een zaak die in de controlekamer van het vervoersbedrijf werd afgedaan met een laconieke reactie van een collega: 'het is Jopie die aan het verhuizen is'. Deze anekdote werkt op de lachspieren en is tegelijkertijd pijnlijk herkenbaar. Het is een van de vele voorbeelden uit de dagelijkse praktijk van een verwaarloosde organisatie uit het boek 'Verwaarloosde organisaties' van Joost Kampen.
Verwaarlozing is heftig, is ernstig en gaat diep. Het maakt een organisatie van binnenuit letterlijk kapot. Als de leiding jarenlang stelselmatig geen grenzen stelt, structuur en veiligheid biedt en geen echte aandacht heeft voor de mensen en hun functioneren zorgt het ervoor dat medewerkers louter bezig zijn met overleven.
Volgens Kampen komt dit tot uiting in:
1. grenzeloos gedrag,
2. het niet kunnen reflecteren en leren,
3. het ontwijken van verantwoordelijkheid,
4. het tonen van misleidend gedrag om zichzelf te beschermen,
5. en het onschadelijk maken van mensen die daar verandering in willen brengen.
Verwaarlozing zorgt ervoor dat een organisatie zich niet meer ontwikkelt, verbeterinitiatieven herhaaldelijk stil komen te liggen en veranderingen als een fusie of invoering van een nieuwe werkmethode geen effect hebben.
Zoals bij het GVB (gemeentelijk vervoerbedrijf) waar Kampen als adviseur diverse veranderingen heeft begeleid. Hij paste verschillende verandermethoden toe als 'planned change' en transactioneel organiseren. De ene aanpak leidde tot meer resultaat dan de andere, echter een wezenlijke verandering bleef uit. Het wantrouwen, de 'silent killers' en het gebrek aan leiding bleven bestaan. Dit leidde ertoe dat de mensen op gegeven moment weer over gingen tot de orde van de dag alsof er niets gebeurd is. Het GVB had een hardnekkig en diepgaand probleem.
Kampen trekt in zijn boek de vergelijking met de orthopedagogiek en specifiek met de verwaarlozing van kinderen. Een vergelijking waarbij ik in de eerste instantie mijn vraagtekens had. Maar al lezende werd mij al snel duidelijk dat de vergelijking verbluffend sterk is.
Menig bestuurder, manager en adviseur kan zijn voordeel doen met Kampens nieuwe concept. Zeker voor organisaties waar niets meer aan te doen lijkt of waarvan bijna accepteert wordt dat die 'nu eenmaal zo werken'. Dit boek laat zien dat doorbraak en herstel van verwaarlozing mogelijk is door een moeilijk, confronterend en intensief proces in te gaan. Verwaarlozing van organisaties vindt meestal niet met opzet plaats.
Het kan heel geleidelijk gaan doordat bijvoorbeeld het bestuur jaren achtereen in beslag wordt genomen door groeiplannen, fusies, aandeelhouders, inspecties en andere ambities of externe verwachtingen. Waardoor aandacht voor de mensen in de eigen organisatie ontbreekt en de wederkerige relatie tussen leiding en medewerker in het geding komt. Dit komt niet alleen voor in de zogenaamde logge bureaucratieën maar ook in commerciële bedrijven, net als verwaarloosde kinderen in alle lagen van de bevolking voorkomen.
Kampen illustreerde dat tijdens het Jaarcongres met een foto van een handgeschreven briefje met €15 voor een thuiskomend kind waarop staat 'Jeroen, pap en mam zijn naar een congres in Leiden. Jij redt je wel hè.' Ouders zijn verantwoordelijk voor de opvoeding van hun kinderen. En de bedrijfstop en leidinggevenden zijn verantwoordelijk voor hun medewerkers en hun ontwikkeling.
Een van de kenmerken van een verwaarloosde organisatie is dat zij deze verantwoordelijkheid niet nemen. En precies daar begint het proces van herstel. Zoals Kampen beschrijft start dit met het terug in positie brengen van de top en leidinggevenden zodat zij zelf aan de slag gaan met hun teams. Door positie in te nemen, structuur aan te brengen en daarbinnen ruimte te geven voor ontwikkeling.
Dit kan geen adviseur of andere buitenstaander overnemen. De adviseur kan de leidinggevende wel helpen om de vaardigheden te ontwikkelen om zijn verantwoordelijkheid weer te kunnen nemen. In dit proces krijgen zowel de leidinggevende als adviseurs het moeilijk. Medewerkers zullen proberen om hen onderuit te halen of buitenspel te plaatsen. Ook dit is een onderwerp waar Kampen uitgebreid op ingaat in zijn boek.
'Verwaarloosde organisaties' is een open en integer boek waarin Kampen respectvol over de voorbeeldsituaties spreekt en tegelijkertijd ferm zijn punt maakt. Kampen heeft met dit boek zijn promotieonderzoek tot nut gemaakt voor een breed publiek. Hij heeft niet de zoveelste verandermethode gegeven maar gaat in op de oorzaak van keer op keer falende veranderingen. Naar mijn weten is de relatie tussen verwaarlozing van kinderen en organisaties niet eerder gemaakt en op zo'n overtuigende wijze neergezet.
Dit concept mag niet ontbreken in het repertoire van een veranderkundige. Léon de Caluwé en Hans Vermaak hebben met hun kleurentheorie het belang van meervoudig kijken laten zien.
Kampen gaat een stap dieper en geeft een verklaring voor situaties waarbij de door Rob van Es beschreven onderstroom zo sterk is dat geen enkele (kleur)aanpak tot een doorbraak leidt. De positie van adviseurs kan in verwaarloosde organisaties ondermijnd worden of hen kan het gevoel bekruipen dat 'het toch niets wordt met die organisatie'. Dit boek is daarmee ook een steun in de rug door de inzichten en de handvatten die het geeft om de uitzichtloze situatie te keren. Dit boek is ook een 'must' voor iedere leidinggevende. We kennen allemaal de opmerking dat 'iedereen zomaar vader of moeder wordt'. Dat lijkt soms ook op te gaan voor het vak van leidinggeven.
Leidinggeven is net als opvoeden een keihard leerproces waarin managers sterk geconfronteerd wordt met zichzelf, het eigen gedrag en de invloed daarvan op medewerkers. Volgens Wim Schreuders, inspecteur generaal bij NVWA, kan een leidinggevende alleen succesvol zijn als hij in staat is zijn eigen gedrag te managen. De leiderschapsstijlen die Kampen in zijn boek behandelt en de effecten daarvan bij verwaarlozing, zijn daarbij onmisbaar.
Kampen houdt bestuurders ook een spiegel voor. Zijn bestuurders zich nog bewust van wat er zich afspeelt in hun organisatie? Om nog een citaat van Schreuders te gebruiken 'Zijn zij er ook van?'. Of zijn bestuurders zo druk met de buitenwereld dat de prestaties van hun mensen daaronder leiden?
Over Rosemarie Mijlhoff
Rosemarie Mijlhoff is eigenaar van OpenPerspectief en gespecialiseerd in regievoering en coaching in veranderingsprocessen. Mijlhoff zorgt ervoor dat organisaties sneller, goedkoper en vooral op een plezierige en duurzame manier veranderingen door te voeren. Resultaatgericht, door het verbinden van organisatorische en persoonlijke doelen en door het talent van mensen in te zetten voor de verandering. Hierdoor is het effect van de verandering maximaal én blijvend. Rosemarie heeft bestuurskunde en kunstgeschiedenis gestudeerd.
