1 Corruptie: een veelkoppig monster 1
1.1 De veelvormigheid van corruptie 1
1.1.1 Inleiding 1
1.1.2 Plan van behandelen en verantwoording 1
1.2 Vrijgesproken van omkoping en toch corrupt? 2
1.2.1 Voor ambtelijke omkoping moet je ambtenaar zijn 2
1.2.2 Geen omkoping, wel machtsbederf? 3
1.2.3 Hoe meer richting uitvoering, hoe minder partijdig 3
1.2.4 Van slecht bestuur naar ondermijning? 4
1.3 Corruptie verkend 5
1.3.1 Wat is het niet? 5
1.3.2 Wat is het wel? 6
1.3.3 Kenmerken van corruptie 6
1.3.3.1 Corrupt ben je niet in je eentje 7
1.3.3.2 Corruptie kent vele niveaus en verschijningsvormen 7
1.3.3.3 Nood- en nutscorruptie 8
1.3.3.4 Motief: nu of later, materieel of immaterieel 9
1.3.3.5 Verschillende paradigma's op corruptie 10
1.4 Iedereen corrupt? 11
1.4.1 Verschillen tussen mensen 11
1.4.2 Verschillen tussen organisaties 12
2 Belangenverstrengeling, bestuursrecht en internationaal perspectief 15
2.1 Een warrige kluwen 15
2.1.1 Onschuldige ondermijning 15
2.1.2 Wat is belangenverstrengeling? 16
2.1.3 De psychologie van belangenverstrengeling 17
2.1.3.1 Staan wij overal boven? 17
2.1.3.2 Verschillen tussen mensen 18
2.1.3.3 Korte zelfscan 19
2.1.4 Samenvatting 19
2.2 De Algemene wet bestuursrecht 21
2.2.1 De rechtsstaat in uitvoering 21
2.2.2 Artikel 2:4: veelbelovend, maar praktisch ingeperkt 21
2.2.3 Zorgplicht tegen belangenverstrengeling 22
2.2.4 Corruptie, responsiviteit en maatwerk 23
2.2.5 Samenvatting 24
2.3 OESO-normen 25
2.3.1 Wees eenduidig en houd je eraan 25
2.3.2 Naar een werkende poldergedragscode 25
2.4 Tot slot 29
3 Bestuurlijke instrumenten tegen ondermijning 31
3.1 Georganiseerde misdaad 31
3.1.1 Geen kwestie van vertrouwen 31
3.1.2 Bestuursrecht vraagt niet om crimefighters-mentaliteit 32
3.1.3 Preventie van ondermijning 32
3.1.4 Samenvatting 33
3.2 Preventieve instrumenten 33
3.2.1 De RIEC’s 33
3.2.2 Gemeentewet en openbare orde 35
3.2.3 Samenvatting 36
3.3 De Wet Bibob 36
3.3.1 Waken tegen het faciliteren van misdaad door de overheid 36
3.3.2 De procedure 37
3.3.3 Indicatoren 39
3.3.4 Samenvatting 41
3.4 Tot slot 41
4 Inkoop en aanbesteding 43
4.1 De overheid als lucratieve handelspartner 43
4.1.1 Een failliete boedel 43
4.1.2 Vrijheid van partijen versus algemeen belang 44
4.1.3 Samenvatting 46
4.2 Regels voor aanbesteding 46
4.2.1 De EU-basis 46
4.2.2 Openbare en niet-openbare aanbesteding 46
4.2.3 Onderhandse aanbesteding 47
4.2.4 Beginselen voor aanbesteding 47
4.2.5 Transparantiebeginsel 47
4.2.6 Vertrouwelijkheidsbeginsel 48
4.2.7 Gelijkheidsbeginsel 48
4.2.8 Non-discriminatiebeginsel 49
4.2.9 Objectieve criteria 49
4.2.10 Risico’s bij criteria 49
4.2.11 Samenvatting 50
4.3 Specifieke risico’s bij inkoop en aanbesteding 50
4.3.1 Kartels 50
4.3.2 Opknippen van kavels 50
4.3.3 Risico’s tijdens de looptijd 51
4.3.4 Samenvatting 51
4.4 Beneden de drempelbedragen: paradijs voor belangenverstrengeling 51
4.4.1 Onbelangrijk, maar ondermijnend 51
4.4.2 Hanteer de beginselen van goed aanbesteden altijd 52
4.4.3 Samenvatting 53
4.5 Tot slot 53
5 Politieke en bestuurlijke integriteit 55
5.1 Van de straat in de raad: en dan? 55
5.1.1 De uitdaging van een lokale eenmansfractie 55
5.1.2 Staatsrechtelijke duiding: wat zien we hier? 55
5.1.3 Het beëdigde raadslid 56
5.2 Hoe (niet) te handelen? 57
5.2.1 De dilemma’s van mens en raadslid Paula de Boer 57
5.2.2 Kaders voor integer handelen 58
5.2.3 Sancties op niet-naleving van integriteitsregels 58
5.3 Geschreven regels van politieke en bestuurlijke integriteit – een greep 59
5.3.1 Grondwet en Gemeentewet 59
5.3.2 Gemeentewet 59
5.3.3 Gedragscode 61
5.4 Tot slot 61
6 Ambtenarenrecht, integriteitsinstrumenten en gedrag 63
6.1 Papier is geduldig 63
6.1.1 Een veilige cultuur, of toch niet? 63
6.1.2 Integere ambtenaren: te belangrijk voor het BW 64
6.1.3 Samenvatting 65
6.2 De Ambtenarenwet 65
6.2.1 Enkele verplichtingen 65
6.2.2 De ambtseed 65
6.3 Gedragscodes 68
6.3.1 Een code zonder houvast 68
6.3.2 Wat doet een gedragscode? 69
6.3.3 Samenvatting 70
6.4 Anticorruptie- en integriteitsbeleid 71
6.4.1 Integriteit en kwaliteit 71
6.4.2 Integriteitsystemen 71
6.4.3 Opleiding en training 72
6.4.4 Objectieve selectie, bevordering en inhuur 73
6.4.5 Controle, openbaarheid en transparantie 74
6.4.6 Samenvatting 75
6.5 Tot slot 75
7 Netwerkcorruptie 77
7.1 Een kwestie van ontaarde netwerken 77
7.1.1 De oude bestuurscultuur 77
7.1.2 Een patstelling in de praktijk door een klassieke kijk op corruptie 77
7.1.3 Handel in invloed 78
7.2 Netwerkcorruptie 79
7.2.1 Voorbij het individu en de individuele gedraging 79
7.2.2 Netwerken en sociaal kapitaal 80
7.2.3 Denkbeeldig netwerk van de denkbeeldig politiek ambtsdrager 81
7.2.4 Samenvatting 82
7.3 Netwerken en corruptie 82
7.3.1 Aardgaswinning Groningen 82
7.3.2 Naar binnen gekeerde relaties 83
7.3.3 Netwerkcorruptie als ontaarde netwerken 84
7.4 Tot slot 84
8 Ambtelijke omkoping en het strafrecht 87
8.1 Omkoping, de klassieke vorm van corruptie 87
8.1.1 De wethouder en de projectontwikkelaar 87
8.1.2 Machtsbederf pur sang 88
8.1.3 Duister en aantrekkelijk 88
8.1.4 Samenvatting 92
8.2 Strafrechtelijke omkoping 92
8.2.1 Passieve omkoping (de ambtenaar wordt omgekocht) 92
8.2.2 Delictsbestanddelen 93
8.2.3 Voordeel 95
8.2.4 Aangifteplicht 96
8.2.5 Actieve omkoping (de buitenstaander koopt om) 96
8.2.6 Samenvatting 97
8.3 Niet-strafbare omkoping 97
8.3.1 Handel in invloed 97
8.3.2 Zwijggeld en afkoopsommen 97
8.3.3 Vertrekregelingen en mediation 98
8.3.4 Geheimhouding bij misstanden verboden 98
8.3.5 Samenvatting 98
8.4 De EU Corruptierichtlijn 99
8.5 Tot slot 99
9 Ondermijnende criminaliteit 101
9.1 Bedreiging van de rechtsorde 101
9.1.1 Gewoontewitwassen met gemeenschapsgeld 101
9.1.2 Ondermijnende criminaliteit in soorten 102
9.1.3 Georganiseerde misdaad en corruptie 104
9.1.4 Samenvatting 104
9.2 Georganiseerde misdaad als fenomeen 104
9.2.1 Een aantrekkelijke economische sector 104
9.2.1.1 Vergelijking met het bedrijfsleven 104
9.2.1.2 Criminele weldoeners 105
9.2.2 Georganiseerde misdaad als semiautonoom sociaal veld 106
9.2.3 Georganiseerde misdaad als netwerkorganisatie 107
9.2.4 Samenvatting 107
9.3 Herkennen en voorkomen 108
9.3.1 Signalen van ondermijning 108
9.3.2 Je ziet het pas als je het weet 108
9.3.3 Witwassen via de overheid 110
9.3.4 Voorkomen van ondermijning 110
9.3.5 Samenvatting 111
9.4 Tot slot 111
10 Het forensisch onderzoek van corruptie 113
10.1 Waarheidsvinding en corruptieonderzoek 113
10.2 De context rondom onderzoek 114
10.2.1 Historische en wetenschappelijke context rondom onderzoek 114
10.2.2 Conventionele en forensische wetenschappen 116
10.3 De opzet van het onderzoek 117
10.3.1 Het bepalen van de problematiek 117
10.3.2 De onderzoekstechnische consequenties van de aard van de problematiek 118
10.3.3 Het vaststellen van de onderzoeksvragen 119
10.3.4 Het bepalen van de onderzoeksstrategie 119
10.3.5 Dubbel normatief kader 120
10.3.6 Checks and balances bij de opzet, uitvoering en afronding van het onderzoek 122
10.4 De uitvoering van het onderzoek 123
10.4.1 Het bepalen en gebruiken van de onderzoeksmethoden, -middelen en -technieken 123
10.4.2 Het bepalen van de mogelijke onregelmatigheden 125
10.5 Het onderzoeksrapport 126
10.5.1 Het opzetten en schrijven van het onderzoeksrapport 126
10.5.2 Het afwikkelen van het onderzoek 128
10.5.2.1 Review van conceptrapport 128
10.5.2.2 Hoor en wederhoor 129
10.5.2.3 Afwikkeling 129
10.6 Professionele oordeelsvorming, gerechtvaardigde ware overtuiging en naar beste weten 129
Literatuurlijst 131
Over de auteurs 143
Trefwoordenregister 145
