Presence

Senge stelt aan dat wij onze kijk op de realiteit fundamenteel moeten veranderen: de mens is zowel een onderdeel als een manifestatie van een organisch (zeg maar groter levend en zichzelf creërend) geheel, ook wel het universum. Door de werkelijkheid vanuit dit perspectief te beschouwen, ontstaat er een transformatie van het bewustzijn en komt de mens in een andersoortige verbinding te staan met zijn omgeving. Dit stelt hem of haar in staat om vat te krijgen op datgene wat zich in de toekomst wil ontwikkelen, en om van daaruit fundamenteel nieuwe ideeën te creëren en vorm te geven. Presence gaat in essentie over een noodzakelijke transformatie van het menselijk bewustzijn.

Deze gedachtegang wordt verbeeld in het zogenaamde U-model. Dit model impliceert een beweging van linksboven (waarnemen, de werkelijkheid ervaren) naar beneden (transformeren van bewustzijn), en van daaruit langs de rechterpoot weer naar boven (visie vormen, proberen, realiseren). Deze ‘reis’ naar diepere bewustwording is volgens Senge het essentiële verschil met de meer gangbare veranderingsmodellen die in feite neerkomen op informatie verzamelen, analyseren, een plan maken, mensen erbij betrekken, uitvoeren en bijsturen. In het U-model staat de persoon en de persoonlijke ontwikkeling centraal, en niet zozeer de gehanteerde methodiek.

Dat klinkt allemaal nogal eclectisch, maar juist dat hoge eclectische gehalte is het aantrekkelijke aan Presence. Het legitimeert de inzichten van tal van wetenschappers uit bijvoorbeeld de fysica, natuurkunde, biologie, economie, psychologie en filosofie en ervaringsdeskundigen uit bedrijfsleven en overheid. Zonder dat de gemêleerdheid van de argumenten geforceerd aandoen.

Maar het hoge eclectisch gehalte zorgt er, bijna onvermijdelijk, ook voor dat het boek zich soms lastig laat lezen. Dat komt vooral door het tamelijk abstracte gehalte van sommige begrippen (contact maken met toekomstvelden, zien met het hart, verbindingen aangaan vanuit liefde, het aanboren van je hoogste zelf, presencing, enzovoort). Maar ook het ontberen van een duidelijke, logische en gestructureerde samenhang maakt de leesreis er niet gemakkelijker op.

Het begrip ‘presence’ is overigens onvertaald gebleven, omdat er geen goed Nederlands equivalent voor is. ‘Presence’ is dan ook heel veel. Bijna alomvattend. ‘Presence’ is de ‘basale capaciteit die nodig is om toegang te krijgen tot de toekomstvelden’. Het is niet alleen het bewust aanwezig zijn in het hier en nu, maar het houdt ook in dat je ‘open staat zonder vooringenomen ideeën’. Het heeft te maken met een bewustzijnsverschuiving naar een andere dimensie waar verschillende spirituele tradities naar verwijzen. Naar gratie of openbaring (christendom), qing (taoïsme), of het openmaken van het hart (soefisme).

Heroriëntering is een term die vaak wordt gebruikt om het belang van ‘presence’ te benadrukken. Bij de toelichting op deze term komt Senge met een nogal evidente business case waarbij twee teams zich ervan bewust worden dat ze gezamenlijk een groter geheel vormen. Door dit besef gaan ze efficiënter aan de ontwikkeling van een nieuwe auto werken. Vervolgens wordt Goethe erbij gehaald. De manier waarop Goethe planten bestudeerde, namelijk ‘vanuit het geheel naar de delen toe’, moet duidelijk maken hoe je op een andere manier naar de realiteit kunt en moet kijken.

Deze manier van toelichten verduidelijkt weliswaar het begrip ‘heroriëntering’, maar leidt niet de conclusie dat je de werkelijkheid nu opeens zou moeten gaan zien zoals Goethe ons gebiedt. Deze werkwijze is kenmerkend voor het gehele boek: de business cases en de persoonlijke verhalen brengen je niet tot het inzicht dat persoonlijke groei en bewustzijnstransformatie noodzakelijk zijn om diepgaande veranderingen te realiseren. Dat inzicht krijg je wellicht wel naarmate je een andere, wat bredere en diepgaandere, en zelf eclectische zienswijze op de werkelijkheid accepteert en hanteert.

Presence biedt zonder meer interessante visies en invalshoeken op het begrijpen van de alledaagse werkelijkheid, en op de mogelijkheden om daar een structurele wending aan te geven. Het lastige is, zo lezen we, dat ‘de echte uitdaging in het begrijpen van presencing niet ligt in de mate waarin dat begrip abstract is, maar in de mate van de subtiliteit van de ervaring’. Je moet ‘het’ dus aan den lijve ervaren hebben om ‘het’ te kunnen begrijpen.