Timothy Snyder is historicus en professor aan Yale. Hij analyseert patronen uit het verleden om ons te waarschuwen voor de nabije toekomst. Zijn lessen—‘Wees voorzichtig met eenpartijstaat’, ‘Verdedig instellingen’, ‘Heb de moed om op te vallen’—zijn indringend en direct. Geen abstracte geschiedschrijving, maar een concrete oproep tot actie.
Actueler dan Ooit
Toen Over Tirannie in 2017 verscheen, was Trump net president geworden en ontstond een groeiend besef dat democratie niet vanzelfsprekend is. Nu, acht jaar later is die relevantie alleen maar toegenomen. De bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 lijkt een studievoorbeeld uit Snyders lessen: hoe een leider twijfel zaait over verkiezingen, zijn volgers mobiliseert en de democratische overgang van macht ondermijnt. Trumps terugkeer sinds een paar weken maakt Snyder’s waarschuwingen urgenter dan ooit.
mechanismen
Maar het boek gaat zeker niet alleen over Trump. Het gaat vooral over de mechanismen die telkens weer leiden tot de erosie van vrijheid: propaganda, normalisering van leugens, het ondermijnen van instituties, het laten wennen van mensen aan kleine verschuivingen totdat een grens onherkenbaar is vervaagd. Juist die sluipende aard maakt het zo gevaarlijk.
Snyder geeft twintig concrete lessen om weerstand te bieden. Hij roept op om niet blind mee te gaan met de massa, om de instituties die democratie beschermen actief te verdedigen, en om oplettend te zijn voor de vorming van eenpartijstaten. Hij benadrukt de persoonlijke verantwoordelijkheid van individuen en stelt dat professionals zich niet mogen verschuilen achter hun functie om ethisch dubieus beleid uit te voeren—een duidelijke verwijzing naar hoe ambtenaren en rechters in Nazi-Duitsland het systeem hielpen in stand houden.
De foto die alles zegt
Als je wil begrijpen wat Snyder bedoelt, hoeft je alleen maar te kijken naar die ene beroemde foto uit nazi-Duitsland. Een menigte brengt de Hitlergroet, maar in het midden staat één man met zijn armen over elkaar, zijn blik vastberaden. Zijn naam? August Landmesser. Al was zijn verzet klein en persoonlijk—hij weigerde de groet omdat zijn geliefde Joods was—maar dat ene beeld laat precies zien wat Snyder bedoelt met ‘heb de moed om op te vallen.’ Niet iedereen hoeft een revolutionair te zijn, je kan op vele manieren bijdragen.
Echo’s van Hannah Arendt
Snyders analyse doet me sterk denken aan Hannah Arendt, met name The Origins of Totalitarianism en haar concept van de ‘banaliteit van het kwaad.’ Arendt liet zien hoe grote misdaden vaak niet worden gepleegd door duivelse figuren, maar door gewone mensen die in een systeem worden meegezogen, gehoorzaam hun werk doen en niet langer nadenken over de gevolgen.
Net als Arendt benadrukt Snyder dat totalitaire regimes niet van de ene op de andere dag ontstaan. Nazi-Duitsland begon niet met concentratiekampen, maar met het sluipend ondermijnen van de rechtsstaat. De eerste stap was het normaliseren van agressieve taal, het creëren van vijandbeelden en het laten wennen van burgers aan een politiek waarin waarheid en recht er steeds minder toe doen.
Dat is voor zover ik kan inschatten de rode draad in Snyder’s werk. In zijn eerdere werk Bloedlanden laat hij zien hoe totalitaire systemen in Oost-Europa opereerden en welke prijs de bevolking daarvoor betaalde. En in De weg naar onvrijheid verbindt hij die geschiedenis met de hedendaagse afbraak van democratie, van Poetin’s Rusland tot de VS. Hij deelt steeds dezelfde waarschuwing met ons: democratie is geen vanzelfsprekendheid.
Een oproep tot zelfreflectie
Wat dit boek zo bijzonder maakt, is dat het niet alleen analyseert, maar ook directe adviezen geeft. Wat kun jij, als individu, doen? Hoe voorkom je dat je passief toekijkt? Eén van Snyders belangrijkste lessen is: ‘Gebruik je eigen taal.’ Laat je niet dwingen om de framing van machthebbers over te nemen. Als iets een leugen is, noem het dan een leugen. Dit valt één-op-één te vertalen naar situaties tussen leidinggevende en medewerker.
Het lezen van dit boek zette me ook aan het denken over mijn eigen rol en houding. Wat deel ik zoal online? Draag ik bij aan een eerlijke dialoog of vermijd ik liever scherpe discussies? Food for thought voor mij, en ik denk voor iedereen.
Soms te vereenvoudigd
Hoewel het boek overtuigend is, is er ook kritiek mogelijk. Snyders inzichten zijn helder, maar door de bondige vorm blijft de historische onderbouwing soms wat aan de oppervlakte. De parallellen met de twintigste eeuw zijn soms te direct getrokken, zonder veel ruimte voor de nuances en verschillen.
Bovendien richt Snyder zich vooral op dreigingen van populisme en autoritaire leiders aan de rechterkant van het spectrum, terwijl er ook andere manieren zijn waarop vrijheid wordt bedreigd—bijvoorbeeld door technologische surveillance of economische machtsconcentratie. Een bredere blik had het boek nog sterker kunnen maken. Al zeg ik er direct bij dat dat niet goed aansluit bij het schrijven van een compact boek met een confronterende, ook wat provocatieve boodschap.
Afdronk
Over Tirannie is een krachtig, tijdloos en noodzakelijk boek. Het waarschuwt, maar geeft ook houvast. In een tijd waarin autoritaire tendensen wereldwijd toenemen en desinformatie een machtig wapen is geworden, is Snyders oproep tot waakzaamheid en persoonlijke inspanning meer dan ooit op zijn plaats. Wat je er uiteindelijk mee doet, is aan jou. Maar na het lezen van dit boek voelt wegkijken niet langer als een optie.
Over Danny Mullenders
Danny Mullenders is assessment- en ontwikkelpsycholoog, coach, auteur en spreker. Hij schreef de # 1 bestsellers Daarom doen ze dat en Laat je niet kiezen. 27 januari 2025 kwam zijn derde boek uit, De kunst van niet kiezen.
