Bij minder gezonde gewoontes kan het helpen om onze hersenen op een andere manier te prikkelen. Ook sociale gewoontes, zoals gewenning aan discriminatie, kunnen we doorbreken. Thali Sharot en Cass Sunstein hebben een toegankelijk boek geschreven over de psychologische mechanismen van gewoontegedrag: Doorbreek de sleur.
De wijze waarop je naar je dagelijkse gewoonten kijkt is bepalend voor je geluksbeleving. Ook aan prettige dingen raken we gewend en het bijzondere wordt geleidelijk aan gewoontjes. Wie in staat is om bijzonderheden op te merken en elke dag met een frisse blik te zien, die blijft zich verwonderen. Zo blijf je verliefd op de partner met wie je al jaren samen bent. We zoeken naar stabiliteit én afwisseling. Als we daarin een goede balans hebben, dan blijft het leven interessant.
Aanpassen aan extreme omstandigheden
Sinds de COVID-pandemie weten we dat het meest ondenkbare (lockdowns en schoolsluitingen) werkelijkheid kan worden, en dat we daar -tot op zekere hoogte- aan gewend raken. Mensen met psychische gezondheidsproblemen hebben veel meer moeite om zich aan te passen en gewend te raken aan buitengewone omstandigheden zoals tijdens de pandemie. Anderen hadden na de pandemie moeite om weer hun oude leven op te pakken. Ze waren gewend aan het ritme van thuiswerken en de geringe sociale prikkels.
Liegen en desinformatie
Liegen begint vaak met iets kleins. Gaandeweg raken mensen gewend aan kleine leugens en schrikken niet terug om grotere leugens te vertellen. Vooral als het in ons eigen belang is zijn we sneller geneigd om de waarheid te verdraaien. Sharot en Sunstein vertellen verhalen uit hun onderzoek en uit hun persoonlijke leven, maar ook grote leugenaars zoals Bernie Madoff komen aan bod. Ze hebben het over de manier waarop desinformatie voet aan de bodem kan krijgen. Als de boodschap maar vaak genoeg herhaald wordt, treedt er gewenning op en zijn we geneigd het te geloven.
Gewenning als invalshoek
Geregeld wijzen de auteurs naar elkaar en hun eigen gewoontes. Deze voorbeelden komen wat clichématig over en maken het boek in mijn beleving niet steviger. Liever had ik wat bredere wetenschappelijke context gehad. De lens van gewoonte is interessant om duiding te geven aan psychologische mechanismen, maar niet de enige. Soms is het zelfs erg eenzijdig. Risicoperceptie (het onderwerp van mijn promotiestudie) wordt volledig verklaard in termen van gewenning aan gevaren. Dat is echter maar een deel van het verhaal. Veel belangrijker is de mate waarin mensen in staat denken te zijn om de gevaren te beheersen. Bij dit en andere voorbeelden had ik het gevoel dat het perspectief van gewenning iets te eenvoudig gedacht is.
Culturele gewenning
Cultuur is voor een groot deel gewenning aan bepaalde maatschappelijke opvattingen en gewoonten. Sharot en Sunstein pikken daar bepaalde elementen uit. Ze hebben het over gewenning aan een werkcultuur en hoe je soms behoorlijk wat aanpassingstijd nodig hebt om te aarden in een nieuwe organisatie. Interessanter is hun analyse over emancipatie, antidiscriminatie en grensoverschrijdend gedrag. Ze kiezen voor heldere, eenvoudig toe te lichten voorbeelden. Dit maakt Doorbreek de sleur toegankelijk waardoor de psychologische mechanismen goed te begrijpen zijn. De schrijfstijl is prettig en de vertaling leest vlot.
Over Freija van Duijne
Freija van Duijne was van 2013 tot 2018 voorzitter van de Dutch Future Society. Zij heeft meer dan tien jaar werkervaring als toekomstverkenner en strateeg in diverse overheidsorganisaties. Freija werkt vanuit haar bedrijf Future Motions en geeft trainingen en lezingen op gebied van toekomstverkennen.
