Leuker kunnen we het niet maken - ‘Confronterend’

Als je denkt dat je het verhaal over het Toeslagenschandaal nu wel kent, dan heb je het mis. Je kent het verhaal van Eva Gonzalez Perez, en haar man, kinderen en ouders, vast niet. En die zijn onverbrekelijk verbonden met het schandaal, als slachtoffers, als vechters voor hun recht, als winnaars die hun ‘prijs’ steeds niet krijgen. En als aanjagers van de onderzoeken door de pers en de politiek. 

Telefoontjes

Het Toeslagenschandaal begon bij Eva, of eigenlijk bij haar man, die een gastouderbureau heeft, en vrijwel als eerste verontruste en verontrustende telefoontjes van zijn klanten krijgt. Eva is advocate en wordt bijna tegen wil en dank in de ‘affaire’ gezogen, en wij ook. Want was je al verontwaardigd over het gedrag van de Belastingdienst, zodra je in de schoenen stapt van Eva, zal dat nog véél erger worden. Je denkt: dat zoiets kan in Nederland! En ook: wat geweldig dat er mensen als Eva zijn! En wat een geweldige vrouw is dat! En dan: er was dus écht niks mis met dat gastouderbureau. En ten slotte: dat kan mij dus ook overkomen ....

‘Leuker …’is duidelijk het verhaal van Eva. Maar ook het verhaal van de ouders van Eva: Carmen en Santiago, die vlak na hun huwelijk als gastarbeiders naar Nederland komen. Zonder hun zorg en al het oppassen op Eva’s kinderen, had Eva niet in haar ‘vrije tijd’ ten strijde kunnen trekken. Het is heel duidelijk waarom Carmen en Santiago zo’n grote rol in het boek spelen, en waarom het biografische deel van het boek wordt afgesloten als Santiago overlijdt.

Dat biografische deel begint op 26 april 2022, de dag dat Eva een lintje krijgt en benoemd wordt tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Pas gaandeweg het boek werd mij duidelijk hoezeer dat verdiend was. Niet alleen gaf ze niet op, ze deed het ook onbetaald, belangeloos, en was er jarenlang, dag en nacht, mee bezig. We lezen hoe moe ze is, hopeloos, gefrustreerd, verontwaardigd. Zelfs als veel gedupeerde ouders afhaken omdat ze het niet meer aankunnen, gaat zij door. Aan het eind van het boek lezen we in een tijdlijn de enorme hoeveelheid prijzen die ze internationaal gewonnen heeft voor haar werk. Ik had plaatsvervangende schaamte toen ik het las: dat al dat werk nodig is geweest!

Het onrecht

Want al denk je het verhaal van het Toeslagenschandaal wel te kennen, om het in een paar uurtjes weer van het begin af aan te lezen is bepaald confronterend. Zo lezen we bijvoorbeeld over de interactie tussen de Belastingdienst (BD) en het gastouderbureau. De BD blijft maar fraude roepen, het bureau treedt volgens de BD op als ‘facilitator’ van de ‘fraudes’ van de klanten. Dat dit zowel organisatorisch als juridisch niet klopt komt duidelijk naar voren. De BD schrijft zelfs een stuk waarin te lezen is dat het bureau administratief voldoende kwaliteit levert, en tóch blijft de dienst fraude roepen.

Dat de BD niet alleen een dubbele nationaliteit zonder aanleiding als verhoogd risico bestempelt, maar ook steeds weer stelt dat er door de klanten niet voldoende bewijzen zijn aangeleverd, zonder te zeggen wat er dan ontbreekt, is onvoorstelbaar. En ongelofelijk dat dit laatste bewust is, zelfs op basis van een interne instructie: ‘Wat men ook aanlevert, zeg dat het onvoldoende is en wijs het bezwaar af.’

Erkenning

Na de biografie volgt een feitelijke opsomming van data en politieke stappen, het parlementair onderzoek, juridische uitspraken (de BD is immuun voor strafvervolging!), ‘functie elders’, het onderzoek naar ‘memo Palmen’, etc., plus heel kort de prijzen die Eva wint, de benoemingen tot Advocaat van het jaar, Meest invloedrijke vrouw, Alumnus van het jaar, enzovoorts. Het lintje was slechts één van de vele erkenningen dat zij iets unieks presteerde.

Iemand die nauwelijks een rol speelt in het boek is Leijten zelf. Natuurlijk is zij aanwezig bij de uitreiking van het lintje, zoals in de proloog beschreven, maar vanaf hoofdstuk 1 gaat het alleen nog maar over Eva. Pas op 80% van het boek, in 2019, speelt Renske een rol bij de kamervragen, maar de grootste politieke rol is voor Pieter Omtzigt, die door Eva wordt benaderd en zich direct in haar gevecht verdiept. Renske is wel de drijvende kracht achter het lintje en de contacten met de gedupeerden.

Gedupeerden en medewerkers

Opvallend is dat er aan de ellende van de gedupeerde ouders, het uit huis plaatsen van kinderen, de scheidingen, niet zo heel veel aandacht qua emoties wordt geschonken. De feiten worden bijna onderkoeld weergegeven. Die feiten zijn dan ook bekend genoeg en de ellende van de gedupeerden al onderwerp geweest van diverse documentaires. In dit boek draait het om wat Eva daar juridisch mee kan (heel weinig), en hoe buitenproportioneel, maar wel juridisch toegestaan danwel verplicht het is om voor een veronderstelde ontbrekende eigen bijdrage van een paar tientjes, tienduizenden Euro’s aan toeslagen terug te vorderen.

Omdat de medewerkers van de BD niet aan het boek wilden meewerken, gaat Renske niet of nauwelijks in op de emoties en motivaties van ‘de andere kant’. Klokkenluider Joop deed wel zijn verhaal, en zo is er indirect iets af te leiden van de sfeer binnen de BD. Duidelijk is ook dat het hebben van een target wat aan ‘gevonden fraudes’ binnen moet komen, niet heeft geholpen bij het eerlijk behandelen van de ‘verdachten’. Dit target was duidelijk een perverse prikkel!

Rechtbankthriller

Renske slaagt erin om het hele schandaal van begin tot voorlopig einde bijna als een rechtbankthriller te beschrijven. Het is daardoor nergens saai, integendeel. Ook al weet je hoe het afloopt, de belevenissen en emoties van Eva en haar naasten geven een nieuwe perspectief op de ontwikkelingen en laten je de frustratie ook zelf voelen. De feiten en de biografie zijn mooi verweven.

Leuker kunnen we het niet maken geeft niet alleen in een paar uur een zeer gedetailleerd en duidelijk overzicht van het schandaal, het laat je nadenken over wat jij zelf zou doen. Als BD-medewerker (word je een klokkenluider als Joop?), als advocaat (zou je onbezoldigd zoveel werk verzetten als Eva?), als kennis van gedupeerden (zou je hen geloven?). Ik vond dat bepaald confronterend. Hoe integer ben je, of kun je zijn?

Dat je als persoon maar ook als bedrijf zo gemangeld kunt worden door een overheidsdienst is iets wat we niet moeten vergeten, dat kan vaker gebeuren, sterker nog, dat gebeurt vaker. Zorgelijk is het dat het zo moeilijk is om je recht te halen. En als je gelijk krijgt, wil dat niet zeggen dat beslissingen direct teruggedraaid worden, of dat er compensatie komt.

Want perverse prikkels zijn nooit ver weg ….